Ewangelia św. Jana i pierwsze trzy Ewangelie. Ewangelia według św. Jana różni się znacznie od pierwszych trzech Ewangelii, nazywanych „synoptycznymi”. Różnic jest wiele. Na podstawie Ewangelii synoptycznych można byłoby wnioskować, że działalność publiczna Jezusa trwała tylko jeden rok: Ewangelie te wspominają tylko o jednym Święcie Paschy. Na podstawie Ewangelii św. Jana można zaś wnioskować, że publiczna działalność Jezusa trwała prawie trzy lata, a może nawet nieco dłużej. Według Ewangelii św. Marka Jezus przebywał w Jerozolimie jedynie około tygodnia przed swoim aresztowaniem i Golgotą. Ewangelia św. Jana z kolei opowiada o wielu pobytach Jezusa w Jerozolimie. Na podstawie tekstu (J 7,2 i 10,22) można wnioskować, że Jego pobyt w Jerozolimie mógł trwać nawet pół roku. Ponadto Ewangelia św. Jana zawiera ogromną ilość słów Jezusa i opisy Jego czynów, których nie znajdujemy w Ewangeliach synoptycznych.

Autor księgi. Na wielu starożytnych ikonach św. Ewangelisty Jana Ewangelisty, czczonych w Kościele prawosławnym, umieszczano również św. Prochora. Jest on  przedstawiany zwykle jako młodzieniec, często z trzcinką do pisania w prawej ręce. Tradycja kościelna przechowała w ten sposób pamięć o sekretarzu św. Jana. W świetle ikony stają się zrozumiałe słowa świadectwa, zawartego we fragmencie tej Ewangelii (21,24–25).

Co zaś do autorstwa reszty tekstu – zagadkowe są przyczyny przemilczenia imienia „drugiego ucznia”, który razem ze św. Andrzejem jako pierwszy poszedł za Jezusem (1,37–40; por. też 20,3.8). Podobnie zmusza do zastanowienia brak imienia „umiłowanego ucznia” Jezusa w tekstach (13,23 i 19,26). To skromne milczenie daje mocne podstawy do twierdzenia, że głównym autorem czwartej Ewangelii jest właśnie ów „drugi uczeń”, św. Jan, syn Zebedeusza, obdarzony przez Kościół mianem Teologa. Za pewne można również uważać istnienie w Ewangelii przeredagowanych fragmentów notatek zawierających słowa Jezusa i opis Jego czynów, sporządzonych już za życia Jezusa przez Jego słuchaczy i naocznych świadków wydarzeń – nie tylko przez Jana.

Czas i miejsce powstania księgi. Pytanie o autora tej Ewangelii jest ściśle związane z pytaniem o czas i miejsce jej napisania. Do naszych czasów przechował się mały fragment Ewangelii zawierający kilka wierszy z 18 rozdziału (18,31–34.37–38). W nauce fragment ten jest znany jako „papirus 52”. W powiązaniu z nim wskazuje się również na papirus „Egerton 2”. Zawiera on fragmenty nieznanej nam Ewangelii. W papirusie tym wyraźne są ślady wpływu Ewangelii św. Jana. Oba papirusy pochodzą z pierwszej połowy II wieku. Oba świadczą, że ta Ewangelia św. Jana była znana w Egipcie już około 125 roku. po Chr. Prawie powszechnie przyjmuje się, że Ewangelia św. Jana została napisana w ostatnim dziesięcioleciu I wieku. 

O miejscu napisania Ewangelii wiele może powiedzieć m.in. zawarte w niej słownictwo. Jeśli uwzględni się znaczenie słowa „Logos” w Ewangelii Jana, to nabiera znaczenia starożytny przekaz o Efezie jako miejscu jej napisania. Efez – miasto Heraklita, ojczyzna wysublimowanego pojęcia „Logosu” jako Rozumu świata, jako obecnego w świecie elementu boskiego – jest miejscem, w którym zapewne była napisana Ewangelia św. Jana. 

Teologia Ewangelii św. Jana. Na ikonach św. Jana prawie zawsze znajduje się wyobrażenie orła. Symbolizuje on zdolność wszechobejmującego spojrzenia na całe stworzenie w jego relacji do Boga. Miejsce szczególne w Ewangelii zajmuje Prolog (1,1–18). Jest to fragment, którego elementy mogą sięgać nawet czasów przedchrześcijańskich. Prolog jest genialnym streszczeniem całej Ewangelii. Mówi o tajemnicy życia Boga i Jego Słowa, o początku życia świata, o przyjściu Słowa na świat, o świadku Wcielenia, o obdarowaniu Łaską tych, którzy uwierzyli, o różnicy między Łaską a Prawem.

Zawarty w pierwszym rozdziale przekaz świadectwa św. Jana Chrzciciela i opis powołania pierwszych uczniów jest jednocześnie opisem aktu tworzenia Nowego Świata. We fragmencie (1,19–51) znajduje się Nowy Heksameron – Nowe Sześć Dni Stworzenia Nowego Świata i Człowieka. Cud w Kanie Galilejskiej (2,1–11) w interpretacji prawosławnej nawiązuje do grzechu pierwszych rodziców. Tam, w Księdze Rodzaju, Ewa podaje owoc Adamowi i powoduje wypędzenie z Raju; tu, w Ewangelii św. Jana, Nowa Ewa – Matka Jezusa – powoduje działanie zbawcze swojego Potomka-Mesjasza przed Jego Godziną. Za wstawiennictwem Kobiety – Matki Jezusa – otwiera się przed człowiekiem Raj. Życie ziemskie Jezusa i Golgota prowadzą do Zmartwychwstania. A wszystko to dzieje się po to, aby ludzie mogli przyjąć Ducha Świętego i wejść do mieszkań Ojca, dla nas wszystkich przygotowanych.

Arcybiskup Jeremiasz